Tekst door Viveka van de Vliet
Hella Jongerius combineert creativiteit en zakelijk inzicht met haar pioniersgeest. Ze is onderzoekend en nieuwsgierig naar wat er achter de systemen schuilt, en ook vastbesloten die systemen ter discussie te stellen. En nu keert de internationaal succesvolle ontwerper weer terug naar de Arnhemse bossen om haar ervaringen door te geven aan de nieuwe generatie.
|
Velen in het vak zien Hella Jongerius als een vrouwelijk rolmodel. Zelf zegt ze dat ze het een eer vindt om gewaardeerd te worden om wat ze doet en gedaan heeft, maar "een rolmodel is iets dat zich buiten jezelf afspeelt, dat moeten anderen bepalen. Ik sta bewust in het vak en het leven en veel dingen die ik heb gedaan zijn gelukt. Zelf heb ik geen voorbeelden, ik heb altijd mijn eigen weg gekozen." Een weg die ogenschijnlijk moeiteloos industrieel en ambachtelijk, hightech en lowtech, traditioneel en eigentijds, kunst en design met elkaar vervlecht. In de jaren tachtig zat Jongerius op de Design Academy Eindhoven, destijds AIVE. Het was de tijd van de door Ettore Sottsass opgerichte postmodernistische Memphisbeweging waarin kleur- en vormrijke popart en art-decoachtige stijl de toon bepaalden. |
Foto: Interlace (©Roel van Tour)
Zelf voer ze mee op de golven van het Nederlandse Droog Design dat vanaf begin jaren negentig de wereld veroverde. "Voor mij was dat een fantastische vliegende start als ontwerper", zegt Jongerius. "Beter kun je het niet bedenken; dat je visie en talent samenvallen met een grotere beweging waardoor je samen veel slagkracht hebt."
Foto: polder sofa XXL green (© Vitra)
Al had de ontwerper de eerste acht jaar geen opdrachtgevers, ze kon met subsidie en ontwerpen voor Droog Design wél haar eigen handschrift en denken ontwikkelen. Een sterke visie heeft ze altijd gehad. Als ontwerper die zich tussen de industrie en de consument bevindt, ziet ze het als haar taak om het vak kritisch te bevragen.
Een lege huls
In 2015 vond Jongerius het tijd om zich uit te spreken. Haar kijk op design viel op zijn plaats in het manifest Beyond the New dat ze met Louise Schouwenberg schreef, omdat het vak volgens hen behoefte had aan een tegengeluid en vooral aan nieuwe idealen. In dat jaar, tijdens Design Indaba, droeg Jongerius haar missie uit in de hoedanigheid van 'designdominee'. Een rol die ze onderscheidt van de 'designkoopman'. Hoewel ze kan verkopen, voelt ze zich moreel en cultureel thuis bij de eerste groep.
Jongerius richtte zich zowel tot de ontwerper als tot de industrie en de consument om bewustzijn te creëren en ze te vragen hun verantwoordelijkheid te nemen. Het waren de hoogtijdagen van het consumentisme waarin alles draaide om 'nieuw’'. Daar gelooft Jongerius niet in.
“Ik voel me verantwoordelijk. Wat ik weet, kan en heb gedaan wil ik overdragen door me op deze manier in te zetten voor de nieuwe generatie.”
–
Hella Jongerius
In haar manifest stelt ze dan ook dat het een arrogant uitgangspunt is om nieuwe producten te vervaardigen vanuit een blanco vel papier, omdat cultureel en historisch bewustzijn verweven zijn in het DNA van welk goed product dan ook. Nieuw omwille van het nieuwe is dan ook een lege huls.Goed design drukt zowel de tijdgeest uit als het bewustzijn van het rijke verleden, stelt ze ook. Goed design gaat over communicatie tussen maker en gebruiker; met een esthetisch, kwalitatief en tactiel product ga je een intieme relatie aan waardoor je het niet meer weg wil doen.
Jongerius bekijkt sociale en geopolitieke industriële processen, vindt dat we moeten nadenken over het leven na, ofwel de circulariteit van, een product. Dat klinkt nu vrij vanzelfsprekend, maar die morele waarden en verantwoordelijkheden speelden toentertijd nauwelijks een rol. "Ik was een roepende in de woestijn", zegt ze hierover. "Ik heb tegenwoordig veel meer fiducie in de kanteling in de markt. Het is natuurlijk fantastisch dat het manifest door de tijd is ingehaald. Met klanten hoef je het niet meer te hebben over transparantie, het klimaat en duurzaamheid, het staat in de statuten. Het aantal duurzame materiaalinnovaties is gigantisch."
Foto: B-set, 1997 (© Gerrit Schreurs)
Systeem van draden
Hella Jongerius is een pionier die haar tijd vaak vooruit is. Vanuit designstudio Jongeriuslab, dat ze in 1993 oprichtte, bouwde ze een enorme hoeveelheid kennis op rond de toepassing van kleuren en ongebruikelijke materialen. Ze kwam met ontwerpen die niemand anders maakte zoals de Soft Urn, een zachte flexibele wasbak, en B-Set, bij Koninklijke Tichelaar geproduceerd keramisch servies waarin imperfectie de hoofdrol speelt.
Dat vroeg signaleren komt volgens haar omdat ze die autonome blik en een inmiddels goed getrainde intuïtie combineert met het feit dat ze dicht op het vuur zit, ziet wat er in de industrie gebeurt. Ze vindt het interessant om achter de systemen te kijken, of het nu een cultureel, industrieel of digitaal systeem is, ze zijn allemaal met elkaar verweven. Het weven zelf is ook een systeem, een systeem van draden. Zoals ze eens zei: "De basis, de start van alles is een draad, zelfs als een product geen draad heeft."
Foto: Unfoldable Cubes (Woven Cosmos, 2021) en Interlace, 2019 (© Roel van Tour)
Jongerius beweegt schijnbaar vanzelfsprekend tussen werelden die nogal eens ver van elkaar af staan: de kunsten en het bedrijfsleven. De ontwerper weet haar ontwerpvaardigheden en ambachtelijkheid te kop- pelen aan de mogelijkheden van industriële vervaardiging in haar opdrachten voor een selecte en trouwe groep gerenommeerde klanten met wie ze kan lezen en schrijven.
Met haar tweede grote opdracht, voor de Amerikaanse textielgroep Maharam, begon haar internationale carrière. Jongerius werkt(e) voor Danskina, het Zwitserse Vitra (o.a. als artdirector voor kleuren en materialen en het ontwerp van de Poldersofa), IKEA en KLM. Grote bedrijven waar je stem en de impact ook groter zijn, weet ze. Maar het werk moet wel passen bij haar normen en waarden, en altijd gebruikt Jongerius de methodes van een kunstenaar die onderzoekt, bevraagt en – een beetje – verdwaalt in een onderwerp.
De boel verstoren
De zoektocht naar het autonome binnen een industrieel systeem was en is voor Jongerius nog steeds een interessant en leidend onderwerp. Zo weet ze iets waardevols toe te voegen, en dat is waar bedrijven die willen innoveren naar op zoek zijn. "Vaak gaat dat gepaard met de boel verstoren. Ik kan best lastig zijn met mijn vragen en principes", zegt ze zelf. Daarom zou ze nooit voor grote commerciële bedrijven kunnen werken.
|
En KLM dan? "Zij denken cultureel", antwoordt ze, "en er zat toen een club die echt wilde vernieuwen." Samen met industrieel ontwerpers Arian Brekveld en Edith van Berkel werkte Jongerius aan de complexe opdracht voor het interieur van de businessclass van de Boeing 747, gevolgd door het interieur van de rest van de KLM-vloot. Een interieur dat doorgaans wordt ontworpen alsof het een saai kantoor is. Met onder andere speciaal geweven textiel voor een zintuiglijke en expressieve kwaliteit van kleur, textuur, ambachtelijke detaillering en het gebruik van veel minder plastic, gaven ze de reiziger het gevoel in een huiselijk minihotel in de lucht te verblijven. |
"Door de vruchtbare samenwerking konden we dingen voor elkaar krijgen. We brachten een cultuur, een kwaliteitsslag die zorgt voor innovatie."
Toen Jongerius in 2019 net had besloten een sabbatical te nemen – ze wilde weer voelen hoe het is om zelf te weven en nadenken hoe ze iets kon ver- anderen aan de culturele, sociale en economische implicaties van de textielproductie en -consumptie van klimaatonvriendelijke fast fashion – vroeg de directeur van Lafayette Anticipations in Parijs of ze dat tot onderwerp van een expositie wilde maken. Ze kocht een Jacquard-weefmachine en transformeerde het hele interieur van de galerie in een grote textielstudio getiteld Interlace, in de hoop dat het publiek meer bewustwording en herwaardering voor textiel krijgt en de relatie met producten wordt hersteld. Het monumentale werk Space Loom #1, dat deels tijdens de tentoonstelling bij Anticipations ontstond, werd na afloop van de expositie aangekocht door Centre Pompidou.
Onder de radar
De interesses en zoektochten die haar al vroeg te pakken hadden lieten haar nooit meer los, al zijn er wat verschuivingen ontstaan. "Er is veel gaande waar ik niet meer zo’n duw tegen hoef te geven", zegt ze. Zo heeft ze haar industriële opdrachten tijdelijk on hold gezet om zich meer te richten op onderzoek en tentoonstellingen. "Ik kan bepalen wanneer ik de knop weer aanzet", zegt ze erover. Jongerius richt zich nu op haar eerste solotentoonstelling in Berlijn. De stad waar ze met haar gezin in 2009 naartoe verhuisde omdat ze op zoek was naar een nieuw perspectief. "Ik word onrustig als alles in kannen en kruiken is, zoals toen in Nederland."
Foto: UN North Delegates' Lounge (© Frank Oudeman)
In Berlijn is ze de outsider die geconcentreerd onder de radar werkt, maar met Woven Cosmos in Gropius Bau staat ze even in de schijnwerpers. Jongerius werkte de afgelopen maanden samen met Siska Diddens, die al jaren haar Jongeriuslab leidt, aan de expositie. Centraal staat de vraag of we de ziekmakende relatie die we nu met onze spullen hebben kunnen verbeteren, als we ons anders verhouden tot onze producten. Nog specifieker: kunnen onze spullen naast het bezitten van een identiteit, schoonheid en functionaliteit ook helend zijn?
Zo komen in Jongerius’ filosofie design, duurzaamheid en spiritualiteit samen in nieuw werk. Als een schilder met draad creëerde ze Woven Windows en in het keramisch werkcentrum Sundaymorning@ekwc vervaardigde ze Angry Animals. De aardewerken objecten – half dier en half vaas – vertegenwoordigen de boze dieren die in het ooit gelijkwaardige systeem een slechte positie innemen. Bezoekers kunnen samen met het team van Jongeriuslab een aantal werken activeren – en bepalen of dat helend is of niet.
Een ander nieuw initiatief ligt weer in Nederland, in de bossen van Arnhem. Hier gaat Jongerius midden in een culturele enclave een gebouw renoveren tot residency voor designers en kunstenaars. Het wordt een plek voor onderzoek en studie. Naast Berlijn zal de ontwerper hier ook een eigen atelier vestigen. "Ik voel me verantwoordelijk. Wat ik weet, kan en heb gedaan wil ik overdragen door me op deze manier in te zetten voor de nieuwe generatie", zegt ze.
Dit artikel verscheen eerder in Dd Magazine #1. Dd Magazine is gratis voor BNO-leden maar is ook te verkrijgbaar voor niet-leden.