Het basisinkomen, een fossiele-brandstofvrije industrie, zelfs een economisch model gebaseerd op degrowth. Wat voorheen werd afgedaan als proefballonnetjes en luchtfietserij is de afgelopen weken serieus gespreksonderwerp geworden. De coronacrisis werkt als katalysator voor ideeën die vaak al jaren onder het oppervlak borrelen. Voor de oppervlakkige beschouwer lijkt het revolutionair, een totale herschikking van het wereldbeeld, maar eigenlijk is het evolutie op warpsnelheid.

Wat geldt voor de ontwikkelingen in politiek, maatschappij en economie gaat zeker ook op voor design, dat zich steeds explicieter en ingrijpender bezighoudt met de inrichting en het functioneren van de wereld. "Nieuw is relatief", stelt Jan Belon van Afdeling Buitengewone Zaken. "Het social design waar wij ons mee bezighouden lijkt nieuw, maar bestond al in de jaren zeventig. Het verschil is de maatschappelijke context: er is steeds meer draagvlak."

Afdeling Buitengewone Zaken denkt na over de energietransitie, onderwijsvernieuwing en schulden-problematiek bij kwetsbare groepen. "Maar er zijn veel meer urgente zaken waar ontwerpers zich samen met andere experts in kunnen vastbijten, vindt Belon, en somt er een paar op: "Dakloosheid, zwerfjongeren of het fenomeen van vervoersarmoede – mensen die door de afwezigheid van openbaar vervoer of auto geen baan buiten hun regio kunnen vinden en daardoor nog meer in de problemen raken."

Auteursdesign is passé, net als het exorbitante circus van Milaan dat erbij hoort.”

Zoals Belon en zijn bureau zich concentreren op maatschappelijke en economische ongelijkheid, zo richt Christien Meindertsma zich op de productie en consumptie van gebruiksgoederen, een ander hot issue dat door de crisis gloeiend actueel is geworden. "Onlangs had NRC Handelsblad een economiespecial getiteld Kan het uit?, over de prijsopbouw van producten. Dat onderwerp interesseert mij al langer en is belangrijk. Tegenwoordig stel ik me de vraag wat een product betekent voor verschillende spelers in de keten. Wat kost iets en wat is het waard? Met T-shirts van tien euro in de winkel weet je dat de verhouding zoek is, hoe normaal we dat ook vinden. Door zelf vlas te telen en te verwerken tot theedoeken heb ik geprobeerd kosten en waarde weer in balans te krijgen. Het liefst zou ik als ontwerper werken als een bakker, die iets maakt dat simpel en zinvol is. Ik wil iets bijdragen in plaats van weer nieuwe producten toevoegen."

Krachtige crossovers

Hoewel Ward Goes zich met projecten als The Spectacular Times en All Over the News bezighoudt met het hyperactuele probleem van fake news en gebrek aan mediawijsheid, gaat de toekomst van het ontwerpen volgens hem niet over het wat maar over het hoe. "Het nieuwe ontwerpen wordt vaak gelinkt aan onderwerpen als duurzaamheid, circulariteit of sociale inclusie, maar eigenlijk is het een vormvraag: hoe belicht je zo’n thema? We bewegen al een tijdje van grote bureaus richting individuele ontwerpers, die als een flexibele en dynamische groep ideeën en vaardigheden uitwisselen. Organisatietalent is van belang. Daarbij wordt steeds meer over de grenzen van de eigen discipline gekeken en geput uit een grotere algemene kennis. Veel van mijn jaargenoten aan de Design Academy zijn na hun studie naar de kunstacademie of universiteit gegaan. Zelf heb ik aansluitend een master antropologie gedaan."

"Ontwerpers stellen zich steeds minder dienstbaar op", constateert Goes. "Het verschil tussen opdrachten en autonoom werk wordt daardoor kleiner. Ontwerpers hebben voor een deel de rol van geëngageerd kunstenaars overgenomen: kritisch onderzoeken door vragen te stellen, een oplossing aandragen en die weer bevragen. Het heeft mijzelf eerlijk gezegd wel een tijd gekost om de toepasbaarheid los te laten. Zeker na een academische master zit die nadruk op functionaliteit erin geramd."

Niels van Eijk onderschrijft Goes’ opmerkingen over samenwerking en radicale kritiek, maar waarschuwt tegen 'denken zonder maken'. "Dat zag je bij de laatste editie van de Dutch Design Week: heel veel concepten en goede bedoelingen maar te weinig ontwerpkwaliteit." Miriam van der Lubbe, de andere helft van studio Van Eijk en Van der Lubbe, voegt eraan toe: "Een ontwerp is de aanleiding voor een discussie en moet daarom fysiek worden. Alleen in concrete vorm kun je vernieuwing ontsluiten voor een breder publiek en er zelf van leren." Maar dat die vorm geen statementstoel of glimmende gadget is, staat voor haar buiten kijf. "Auteursdesign is passé, net als het exorbitante circus van Milaan dat erbij hoort. De toegevoegde waarde zit niet meer in een handschrift. Het gaat om het anders organiseren van je werk. Per probleem of opdracht verzamel je een team met de beste van de beste experts. En dat kunnen uiteenlopende, onverwachte professionals zijn. Zo werken wij met filmmakers en tekstschrijvers maar ook met een innovatiewetenschapper. De kracht zit in de crossovers."

Ondernemend initiator

De coronacrisis is het moment voor ontwerpers om zich een nieuwe rol toe te eigenen. "We zijn nog te veel buitenstaanders en moeten meer integreren met andere werelden", vindt Meindertsma. "Het vermengen van ontwerpopleidingen en business schools zou bijvoorbeeld een begin zijn."

Goes gaat nog een stapje verder in de betrokkenheid van de nieuwe ontwerper, die volgens hem agendastellend moet zijn. "De mogelijkheden zijn daarvoor in Nederland groter dan in veel buitenlanden. Ik ben opgeleid als grafisch vormgever maar woon en werk nu in Parijs. Ik merk dat de grafische traditie in Parijs van oudsher gekoppeld is aan de mode-industrie, waar deze in Nederland veel duidelijker in het publieke domein ligt. Daardoor is er tegenwoordig in Nederland meer zichtbaarheid en draagvlak voor kritisch ontwerp, waarbij bovendien instituten als MU en Het Nieuwe Instituut ondersteunen en aanmoedigen."

"Wat gisteren nog utopisch klonk, kan morgen een realistische ontwerpopdracht zijn."

Ook Belon ziet de toekomstige ontwerper als initiator. "Dat vraagt om ondernemerschap en betekent risico’s nemen", erkent hij. "Maar zeker bij complexe problemen waarbij er meerdere probleemeigenaren zijn en de oplossing dreigt te stranden in afwachten tot iemand iets gaat doen, moet de ontwerper het voortouw nemen."

Van Eijk en Van der Lubbe pleiten voor een plaats voor ontwerpers aan de beleidstafel. Zelf worden ze steeds vroeger in de cyclus bij projecten betrokken, van de inrichting van een zorgcomplex tot de invulling van een mini- maatschappij – want zo mag het Eindhovense District-E wel genoemd worden. "Wij bevragen de vraag", schetst Van der Lubbe de werkwijze. "En vrijwel altijd draaien we de dingen om. Zoals bij het project over toerisme dat we nu doen voor het NBTC. We benaderen toerisme niet als inkomstenbron, een doel, maar als een middel om maatschappelijke veranderingen mee te bewerkstelligen. Waar disruptieve innovatie de afgelopen jaren altijd economisch van aard was – denk bijvoorbeeld aan Airbnb – denken wij in oplossingen die meer inhouden dan platte winst voor exploitanten."

Van Eijk en Van der Lubbe / Fotograaf: Lisa Klappe

Reflectieve shock

Het jaar 2020 kan een punt van ommekeer worden. Dat we hierna de wereld anders zien, ervaren, ontwerpen en maken. "De economische logica staat op z’n kop en de routine is eruit, er is nu ruimte voor een nieuw verhaal", beaamt Meindertsma. "Wat gisteren nog utopisch klonk, kan morgen een realistische ontwerpopdracht zijn."

Belon noemt de coronacrisis 'een paar maanden van reflectieve shock'. "Wellicht dat we eruit komen met een nieuw model om dingen anders te doen. Misschien nemen we alleen dingen over die ons goed zijn bevallen: minder forenzen en meer thuiswerken zodat je je kinderen ziet opgroeien bijvoorbeeld. Het is aan ontwerpers om het vliegwiel van verandering verder aan te zwengelen."

Van Eijk volstaat met het citeren van P-funklegende George Clinton: "Free your mind and your ass will follow." "Maar veel hangt ook af van de opdrachtgevers", vindt Van der Lubbe. "Daarom zijn wij altijd op zoek naar partijen met ambitie en een open houding. Het gaat om de juiste drive. Gelukkig komt men er steeds meer achter dat het belangrijk is om bewuste en betekenisvolle keuzes te maken." Belon ziet de voorhoede nog niet zo snel mainstream worden en waarschuwt voor windowdressing van opdrachtgevers. "Het is mijn grootste nachtmerrie dat een bedrijf als Deloitte een social-designtak zou opzetten. Zo’n stereotiep commercieel bedrijf dat nog zo overduidelijk binnen het oude, neoliberale paradigma werkt – dat wringt. We moeten daarom continu kritisch blijven kijken naar de onderliggende waarden. Die moeten ook mee veranderen."

Dit artikel verscheen eerder in Dd Magazine #0 als hoofdartikel in het themadeel 'Reset'.