Jan Boterman, auteur en vormgever van diverse uitgaven over typografie, onderzoekt in zijn publicatie 'Verdubbelen halveren' de ontwerpfilosofie van Teunissen van Manen. Hij schreef en ontwierp de uitgave, en geeft deze uit in eigen beheer.
Binnenkort verschijnt de publicatie 'Verdubbelen halveren. Studie naar het handboek van De Ploeg van Teun Teunissen van Manen', een ontwerper die ik hier graag wil introduceren. Ik begin met twee uitspraken van deze ontwerper zelf, gedaan tijdens zijn presentatie van het handboek in 1968: "We kozen het oudste meetprincipe dat de wereld kent: […] de helft van de helft van de helft. Dus zeggen we tegen iedereen: 'Opgaand vermenigvuldigen met 2, neergaand delen door 2' en: 'Stel de hoogte van een vlak op nul: daar is de lijn. Maak de lijn 100 millimeter: daar is de moduul van De Ploeg.'"*
Deze eenheidsmaat is het uitgangspunt geweest voor het bepalen van het formaat van het handboek, het stramien, de getoonde formaten van het beeldmerk en de lijndikten van een getekende kubus in het handboek. Voorbeelden hiervan zijn te zien bij dit artikel.
in digitale vorm nagezette pagina’s uit het handboek van Weverij De Ploeg
Mijn motief om een publicatie over dit handboek te schrijven houdt verband met de intreerede Functie + X = Gestalte, in 1963 uitgesproken door ir. G.J. van der Grinten, de eerste bijzonder hoogleraar industriële vormgeving in Delft. De tekst ervan is door Teunissen van Manen gezet uit een magere schreefloze letter, Monotype Grotesque 126, in één corpsgrootte (10/12). Als zetvorm is gekozen voor de Engelse regelval zonder afbrekingen. Wat het meest opvalt zijn de zeer geringe marges van kop-, zij- en staartwit, respectievelijk ongeveer één, twee en drie millimeter.
De opmaak is gebaseerd op de verhouding eenderde-tweederde in zowel horizontale als verticale richting. Deze eigenzinnige, minimalistische moderne typografie van Teunissen van Manen is voor mij een inspiratiebron geweest bij het ontwerpen van deze en vorige uitgaven. Daarnaast is dit voorbeeld (waarmee ik in aanraking kwam in de jaren tachtig van de vorige eeuw) de eerste kennismaking geweest met zijn typografisch werk.
Hendrik Teun Teunissen van Manen werd in 1918 geboren en overleed in 2001. Hij werd in de periode 1936-1941 opgeleid aan het Amsterdamse Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs, afdeling grafiek. Na de oorlog, in de jaren van wederopbouw en industrialisatie, was hij zowel werkzaam op het terrein van grafisch en typografisch ontwerpen als op het gebied van industriële vormgeving. Dit laatste was een nieuw specialisme dat hem wezenlijk interesseerde en waarvoor hij aan het begin van de jaren vijftig de weekendcursus industriële vormgeving aan de Academie van Beeldende Kunsten te Den Haag volgde.
Teunnissen van Manen, lid van de GKf en NIDf, verzorgde als grafisch ontwerper of 'layout-man' onder meer de opmaak van het weekblad Vrij Nederland (1946-1950) en het maandblad International Textiles (1948-1959), en voerde opdrachten uit voor uitgeverij Contact. In de jaren vijftig ontwierp hij als industrieel vormgever serviesgoed in kunststof voor de firma Mepal en schakelkasten voor Van Wijk en Visser. In 1957 trad hij, door een introductie van meubelontwerper Coen de Vries, in dienst van Weverij De Ploeg te Bergeyk.** In de herinnering van een van de ontwerpsters, die in de jaren zestig geweven gordijnstoffen heeft ontworpen voor De Ploeg, was Teunissen van Manen 'een grote, stevige man met een imposante houding. Hij had een twinkeling in zijn ogen en ging altijd gekleed in een zwarte trui.'***
De presentatie van het handboek heeft op twee plaatsen plaatsgevonden: in het auditorium van de Technische Hogeschool Eindhoven tijdens het derde Icograda-congres, van 21 tot en met 24 augustus 1968 (Icograda is de afkorting van: International Council of Graphic Design Associations) en in de toonzaal van Weverij De Ploeg te Bergeijk. De dochter van Teunissen van Manen, Corina, was bij de presentatie in Bergeijk aanwezig en zij herinnert zich dat hij zijn verhaal geïllustreerd had met series dia’s die gelijktijdig werden geprojecteerd door een aantal carrousels. Hij liet onder meer een reeks bladeren van een boom zien.****
Teunissen van Manen begint zijn uiteenzetting in Eindhoven met: "20 km ten zuidwesten van uw zitplaats, bevindt zich één van de mooiste en merkwaardigste weverijen van Nederland: Weverij De Ploeg nv. Haar gebouwen liggen in een park. De fabriek is ontworpen door Gerrit Rietveld (de belangrijkste architect uit de Stijlgroep van Piet Mondriaan e.a.). Een open fabriek is het. De medewerkers kunnen er, de beste uren van de dag en de beste dagen van hun leven, tijdens hun arbeid het kontakt met buiten, met de natuur behouden. 300 medewerkers zijn er. En in de machinale weverij zelf is enige jaren geleden het modernste weverij-eksperiment van Nederland begonnen: de wevers werken er nu in groepen en ze zijn zéér zelfstandig bij het indelen, het kontroleren e.d. van hun eigen werk.
Iedereen bij Weverij De Ploeg heeft een vast maandsalaris. De vrouwen verdienen voor hetzelfde werk, hetzelfde als de mannen. Een stichting is de enige eigenares van de aandelen van De Ploeg nv. Het dividend is bestemd voor kultureel en sociaal werk. Weverij De Ploeg maakt was- en lichtechte woning- en kledingtextiel, 'die beantwoorden moet aan eisen van goede smaak' zoals in haar statuten staat.***** Het is de eerste weverij die aan haar eigen afdeling, Algemene vormzaken, de opdracht gaf tot het vervaardigen van 'een handboek voor het programmeren van de visuele uitingen van De Ploeg'."
Na deze algemene informatie over de weverij zoomt Teunissen van Manen in op details van het machinepark. Hij merkt op dat de kleuren van de droogtunnel, de spoelmachines en de kettingbomen willekeurig zijn gekozen. Ook is hem opgevallen dat in een ruimte vele typen stoelen staan. Hij sluit dit gedeelte van zijn speech af met: "Moraal van dit verhaal: zoals de ogen de spiegels zijn van de ziel, zo spiegelt de werkomgeving het beleid van de visuele uitingen in een onderneming. En wie wéét, zelfs nog wel wat méér dan dat?"
Dan vervolgt hij: "Een roos is een roos is een roos, zei Gertrude Stein. Een eik is een eik, blijft een eik, maar elk blad is anders van vorm, van grootte, van kleur. De ene berk is de andere niet maar iedereen herkent ’m. Dit illustreert ons systeem: eenheid in verscheidenheid. De visuele verscheidenheid bij De Ploeg is groot. De eenheid ontbreekt hier nog. Een beeld van de onderneming ontstaat pas dan, wanneer de verzameling van zijn visuele uitingen als één geheel wordt ervaren. We kozen 4 grootheden: merk, letter, vorm en kleur, en bouwden daarmee ons systeem. We houden ons aan een aantal afspraken bij het programmeren van de visuele uitingen van De Ploeg:
Elke visuele uiting dient een deel te zijn van het geheel;
We zullen doelgericht en ekonomisch te werk gaan;
We streven bewust naar kwaliteitsverhoging."
Hierna vertelt Teunissen van Manen over zijn meetprincipe en de moduul van De Ploeg waarnaar ik aan het begin van dit artikel verwees. Hij betrekt hierbij kleur en letter. En aan het slot van zijn toespraak merkt hij op: "Wij hebben onze afspraken neergelegd in een boek. Een handboek voor het programmeren van de visuele uitingen van De Ploeg. Doel van dit boek is het bereiken van die eenheid in verscheidenheid die de eik en de berk kenmerken. Dit boek is geen catechismus voor dessin, eerder een spoorboekje: vele wegen, stations, en vertrektijden leiden [naar een door] ons van tevoren bepaald doel. Dit boek geeft de gebruiker vrijheid in gebondenheid. Hij is gebonden aan wat is uitgesloten, maar hij blijft vrij om de ingevingen van zijn eigen creativiteit te volgen en zichzelf te zijn."
De uitgave 'Verdubbelen halveren. Studie naar het handboek van De Ploeg van Teun Teunissen van Manen' is een onderzoek naar de typografie van het handboek. Daarnaast wordt de ontwikkeling van het beeld- en woordmerk ('ploegstoffen') onderzocht. Een select aantal bladen uit het handboek is in verband met de reproduceerbaarheid, in digitale vorm nagezet. De afbeeldingen zijn voor een deel in de steunkleur 'Ploegkleur-rood' gedrukt. De uitgave is door de auteur ontworpen en in eigen beheer uitgegeven. De publicatie is mede mogelijk gemaakt door een subsidie uit het Pictoright Fonds.
Jan Boterman was docent letterstudie en typografie aan de Gerrit Rietveld Academie tussen 1975 en 1995. Eerdere publicaties van zijn hand zijn: '2+52. Charles Jongejans, Melle + de typografieklas, en Mart Stam' (2005), 'Charles Jongejans GKf: cijfers & tekens' (2010), 'Nauw zetten! B.C. van Bercum: Zet het zó!' (2012), 'Helvetica 1956*' (2017) en 'Over typografie: über typografie' (2017).
Verdubbelen halveren. Studie naar het handboek van De Ploeg van Teun Teunissen van Manen, formaat 24,5 x 21 cm, omvang 60 pagina’s, prijs 19,50 euro (exclusief verzendkosten). Intekenen wordt op prijs gesteld in verband met het bepalen van de oplage. Inlichtingen j.p.boterman@gmail.com
Voetnoten:
* De tekst van de toespraak bleef bewaard in het archief van Icograda in de University of Brighton Archives. Wibo Bakker (auteur van Droom van helderheid. Huisstijlen, ontwerpbureaus en modernisme in Nederland, Rotterdam: uitgeverij 010, 2011) vond de tekst en via Frederike Huygen kwam deze bij mij terecht. Hij is ongedateerd en zonder titel. Er staat alleen boven: 'nederlands'. De tekst is geheel getikt in kleine letters, in dit stuk zijn omwille van de leesbaarheid wel hoofdletters gebruikt. Ook de vele witregels in de lay-out van het typoscript zijn hier niet overgenomen. Wél is de spelling aangehouden.
** Frederike Huygen, Visies op vormgeving. Het Nederlandse ontwerpen in teksten. Deel 2: 1944-2000. Amsterdam: Architectura & Natura Pers, 2008, p. 484; Helen Boterenbrood, Weverij De Ploeg. Rotterdam: uitgeverij 010, 1989, p. 130.
*** E-mail Marjolein Folmer-Friederich/Jan Boterman, 17 juni 2018.
**** E-mail Corina Teunissen van Manen/Jan Boterman, 16 april 2019.
***** Voor dit idealistische en vooruitstrevende beleid ontving De Ploeg in 1962 de BKI-prijs (Bond voor Kunst in industrie). (Helen Boterenbrood, Weverij De Ploeg, Rotterdam: uitgeverij 010, 1989, p. 117.)