Over De Adem van de Berg

In de buurt van Maastricht ligt het plateau van Caestert met de Sint-Pietersberg, waar sinds de Middeleeuwen mergel werd gewonnen. Dit leidde tot een immens ondergronds labyrint vol inscripties, tekeningen en historische sporen. Deze mergelgroeven speelden een rol in oorlogen en dienden als opslagplaats voor nationale kunstschatten, zoals Rembrandts Nachtwacht. Jan Spee († 2024) bracht het gangenstelsel decennialang nauwgezet in kaart en ordende het, voegde er notities, beschrijvingen en gedachten aan toe. Zijn collectie werd in 2013 overgedragen aan het Historisch Centrum Limburg.

Wat maakt dit boek zo bijzonder?

Sven Gerhardt: “Het is een ode aan het indrukwekkende levenswerk van Jan Spee. Hij documenteerde tot in de kleinste details het volledige labyrint onder de Sint Pietersberg, dat inmiddels grotendeels is opgeslokt door, ik citeer: “regerend buitenlands (kartel)kapitaal”. Dit deed hij volledig op eigen initiatief, omdat hij het vreselijk vond dat er destijds weinig waarde werd gehecht aan dit ondergrondse cultuurhistorische erfgoed.

Wat was het doel van dit project en hoe draagt het ontwerp bij aan het bereiken ervan?

“Met dit project wilde ik ‘een gewone man’ het podium geven dat hij verdient. Jan Spee was geen professionele fotograaf, kunstenaar of wetenschapper. Tóch is zijn levenswerk van onschatbare waarde, en belangrijk om deze beschikbaar te stellen voor iedereen die daarin geïnteresseerd is. Het is een ode aan iemand die decennialang zijn ziel en zaligheid heeft gestoken in het documenteren en 'redden' van dit belangrijke cultuurhistorische fenomeen onder de Sint Pietersberg. Er liggen ongetwijfeld meer van dit soort onontdekte collecties in (lokale) archieven of kelders die de moeite zijn om af te stoffen.”

Kun je iets vertellen over het (ontwerp)proces?

“Het totale archief van Jan Spee beslaat maar liefst 21 strekkende meter aan foto’s, beschrijvingen, plattegronden, verhalen en anekdotes. Neem bijvoorbeeld ál die foto’s van muurtekeningen: metershoge wanden volgekalkt met middeleeuwse handschriften, replica’s van beroemde kunstwerken, 18e-eeuwse latrinalia en talloze getuigenissen van bezoekers. Een dagboek in steen. Daarom heb ik zorgvuldig keuzes moeten maken over wat ik wél en niet laat zien. Het boek is dan ook een compilatie van een véél groter geheel!  

Waren er meevallers, valkuilen of tegenslagen bij dit project?

“Elk project bestaat uit meevallers en tegenslagen. In 2013 heeft Jan zijn archief overgedragen aan het Historisch Centrum Limburg (HCL). Het HCL koestert de ambitie om het archief volledig digitaal te ontsluiten, maar vooralsnog is dat (buiten de foto’s om) ‘in bewerking’ en niet raadpleegbaar. Dat bleek een uitdaging. Gelukkig was Jan in het verleden gul in het delen van zijn materiaal met geïnteresseerden, waardoor ik een duplicaat van zijn geschreven documentatie aantrof. Zonder deze anonieme bron had dit boek er niet kunnen komen.

Tot slot wil ik benadrukken dat dit project niet mogelijk was geweest zonder de steun van de Gemeente Maastricht, het Jaap Harten Fonds, het Constantijn van Nispen Fonds, het Cultuurfonds en Explore Maastricht.”

Waar kunnen we jouw werk momenteel nog meer zien?

“Een recent project van mijn bureau HOAX waar ik trots op ben is Heritages of Hunger. Een online tentoonstelling over de nalatenschap van hongersnoden in Europa. Het project vloeit voort uit een collectief onderzoeksproject van de Radboud Universiteit, Universiteit Wageningen en het NIOD. Aan de hand van archiefmateriaal wordt een toegankelijke ‘course’ (pun intended) geboden aan scholieren waarin de aannames over het ontstaan van hongersnood ontkracht worden. Dat de mens hier zelf de grootste hand in heeft, is helaas nog altijd actueel.

Daarnaast ben ik momenteel bezig aan een collectief project waarin we een fotografisch archief tot een boek maken. In Archives Tirages staat de jarenlange liefdesrelatie van een groep graffitischrijvers met Luik en Charleroi centraal. Het boek wordt later dit jaar uitgegeven door Chemistry Publishing.”