Blind Maps and Blue Dots doet verslag van een onderzoek naar de middelen, strategieën en producten van technologiebedrijven en amateurs die de technologieën hebben toegeëigend om visuele informatie te ontwerpen en te publiceren. De reden om juist deze praktijken van niet-ontwerpers te onderzoeken komt voort uit een analyse van de transformatie die grafisch ontwerpen momenteel doormaakt.
Beschrijvingen van de recente ontwikkelingen in grafisch ontwerpen richten zich bijna uitsluitend op de rol van de grafisch ontwerper. In het onderzoek stel ik een alternatief model voor dat zich richt op de technologieën die het veld gevormd hebben: een tijdlijn van technologische drempels, een overzicht van de technologieën en hulpmiddelen voor het creëren, opnemen, bewerken, produceren, distribueren en ontsluiten van visuele informatie. Het model onderscheidt en situeert verschillende praktijken van maken en gebruiken.
Hedendaagse praktijken van grafisch ontwerpen en cartografie kennen veel overeenkomsten, ondanks hun verschil in oorsprong en doelstelling. Beide gebruiken vergelijkbare hulpmiddelen en de digitalisering van deze gereedschappen heeft nieuwe spelers in staat gesteld de velden te betreden.
De impact van digitale technologie op het maken van kaarten lijkt evenwel groter en duidelijker waarneembaar dan in grafisch ontwerpen.
In het onderzoek is cartografie opgevat als laboratorium om de transformatie van grafisch ontwerpen te onderzoeken aan de hand van drie casestudies: de ‘Blue Dot’, de locatie-functie in Google Maps; de ‘Strava Global Heatmap’, een wereldkaart die de activiteiten van gebruikers van de ‘Strava fitness app’ toont; en de ‘situation in Syria’ kaart, een regelmatig bijgewerkte kaart van de oorlog in Syrië gemaakt door een Amsterdamse tiener.
In het onderzoek zijn noties van post-representatieve cartografie (post-representational cartography) overgenomen, een theorie die de kaart als proces beschouwt en niet als vaststaande ruimtelijke representatie. Een kaart verkeert in een constante staat van wording: ‘maken’ en ‘gebruiken’ zijn geen opeenvolgende processen maar parallelle sporen.
Theoretisch onderzoek naar post-representatieve cartografie en inzichten uit de casestudies hebben geresulteerd in twee concepten: de Blind Map en de Blue Dot. Beide gaan over de fundamenteel processuele en dynamische hoedanigheid van respectievelijk de kaart en de maker-gebruiker. Beide zijn transdisciplinair en toepasbaar op andere vormen van grafische representatie. De twee concepten en hun interactie vormen een post-representatieve benadering van grafisch ontwerpen.
Een Blind Map is een grafisch product dat permanent in wording is, het is nooit af maar wordt bij ieder gebruik opnieuw voltooid. Een Blue Dot is een grafisch teken dat de locatie van de gebruiker op een digitale kaart weergeeft. Het is tegelijk een symbool voor het vervagen van het binaire onderscheid tussen maken en gebruiken van grafische informatie. De twee concepten hangen met elkaar samen: de Blue Dot geeft de gebruiker een positie in het proces van grafische representatie, maar om deze rol te nemen moet deze de mogelijkheid krijgen om mede-maker te worden. De Blind Map biedt deze ruimte.
In het gebruik van een grafisch product treffen twee dynamische entiteiten elkaar: het in wording zijnde product en de maker-gebruiker die voortdurend oscilleert tussen produceren en hanteren. Deze dynamiek van wisselende posities tussen formaten, gebruikers en makers leidt tot misverstanden en tot valse verwachtingen van grafische informatie, zoals desinformatie en nepnieuws, of van de veronderstelde kennis en autoriteit van de maker. Een steeds veranderend grafisch product wint aan autoriteit wanneer het is ingebed in een publiek debat over de totstandkoming en bronnen.
Omdat zowel de staat van het grafische product als de rol van de maker- gebruiker dynamisch is, hebben de technologieën en hulpmiddelen die hen verbinden aan belang gewonnen. Dit wordt versterkt door de afnemende kunde van makers, die zonder specifieke grafische expertise toegang hebben tot digitale productiemiddelen en tot de vakkennis die impliciet aanwezig is in grafische ontwerpprogramma’s. De producenten van ontwerpsoftware kunnen inmiddels een dominante positie in het ontwerpveld claimen, wat versterkt wordt door de aanzienlijke aanwezigheid van hun producten in de curricula van het ontwerponderwijs.
Taal kan een belemmerende factor zijn in de ontwikkeling van een vakgebied. Terwijl bijvoorbeeld vakjargon de uitwisseling van ideeën binnen een veld ondersteunt, fungeert een specialistisch idioom ook als een vorm van uitsluiten van iedereen daarbuiten. In de laatste decennia zijn de gereedschappen gedemocratiseerd zonder dat de terminologie van grafisch ontwerpen een vergelijkbare evolutie doormaakte. Taal kan zo een obstakel worden bij het openstellen van een veld voor nieuwe spelers. Een breder begrip van grafisch ontwerpen zal kritisch moeten kijken naar de talen waarmee het wordt gekarakteriseerd.
In mijn ontwerppraktijk heb ik strategieën ontwikkeld om ambiguïteit in te zetten als middel tegen valse veronderstellingen over het grafische product, de maker en de gebruiker. Door de dubbelzinnigheid en veranderlijkheid van data te tonen, benadruk ik de manipulaties in het ontwerpen van visuele informatie.
Iets soortgelijks heb ik gedaan in het onderzoek waarin een reeks van zo’n vijftig visualisaties (tijdlijnen, illustraties, diagrammen) een alternatieve documentatie vormen van het onderzoek die in pagina-aantal gelijk is aan de teksten. De ontwikkeling van alternatieve en complementaire talen is mijns inziens een essentieel aspect van ontwerpend onderzoek. Deze afzonderlijke visuele informatiestroom representeert en bevraagt de discursieve tekst, met inbegrip van alle vooroordelen en geschiedenissen die daarin vervat zijn.
De visualisaties lijken misschien op wat de Amerikaanse visuele theoreticus en cultuurcriticus Johanna Drucker Trojan horses from the empirical sciences heeft genoemd. Het empirische karakter van sommige visualisaties wordt bepaald door de ‘mixed methods’ benadering (Creswell & Plano Clark) waarbij kwalitatieve en kwantitatieve data in woord en beeld worden geïntegreerd. Door de combinatie van deze verschillende benaderingen kan ik in- en uitzoomen, van de langetermijntrends van een groter vakgebied tot de specifieke kenmerken van een individuele praktijk. Bovendien gebruikt mixed methods zowel tekstuele als visuele formaten die het mogelijk maken om visualiteit te onderzoeken, een van de belangrijkste aspecten van het onderzoeksonderwerp. Door tekst en visualisaties te combineren kan ik ook een andere ambitie vervullen: het ontwikkelen van alternatieve en aanvullende talen om grafisch ontwerpen te onderzoeken.
In het proefschrift worden teksten en visualisaties niet samen op dezelfde pagina getoond. In plaats daarvan worden ze weergegeven op afwisselende dubbele pagina’s. De afgelopen twintig jaar heb ik meer dan 200 boeken ontworpen waarvan de meeste zowel teksten als beeld bevatten. Als boekontwerper ben ik bekend met verschillende manieren om beeldmateriaal en typografie op de pagina te ordenen. In mijn ervaring kan een volledige balans tussen tekst en beeld nooit worden bereikt omdat iedere lezer een andere voorkeur heeft voor de ene soort inhoud boven de andere. Bovendien beschouw ik het tekstuele en visuele deel als twee afzonderlijke argumentaties gebaseerd op hetzelfde onderzoek.
Ik wil benadrukken dat deze twee gelijk zijn door ze letterlijk dezelfde ruimte te geven. De dissertatie is opgebouwd uit gevouwen en gebonden vellen die aan de ene zijde met teksten zijn bedrukt en aan de andere kant met visualisaties. Het papier heeft een zekere translucentie waardoor de visuele informatie aan de ene kant van het vel doorschijnt aan de andere kant. Dus terwijl je teksten leest, zijn de visualisaties op de achterzijde zichtbaar als vage beelden. Hetzelfde geldt voor de pagina’s met tijdlijnen, diagrammen en illustraties waar de regels tekst vaag zichtbaar zijn.
Joost Grootens
Beperkte oplage proefschrift te koop
Ter gelegenheid van de verdediging heeft SJG een beperkte oplage van het proefschrift geproduceerd. Honderd boeken uit deze kleine serie zijn nu te koop voor 50 euro per exemplaar (inclusief BTW). De extra kosten voor verzendkosten bedragen 5 euro (NL), 10 euro (Europa) of 20 euro voor de rest van de wereld.
Indien je geïnteresseerd bent, stuur dan een mailtje naar pr@joostgrootens.nl. Je kunt slechts één boek per persoon bestellen.
Tien exemplaren zijn gereserveerd voor studenten tegen een gereduceerde prijs van 25 euro (plus de bovengenoemde kosten voor verzendkosten). Voeg het woord STUDENT toe aan de onderwerpregel van je e-mail. De boeken worden willekeurig toegewezen als de vraag groter is dan het aantal beschikbare exemplaren.
Later dit jaar zal Lars Müller Uitgeverij een commerciële editie van 'Blind Maps and Blue Dots' presenteren.