Beeld: Benn Zorn

Tekst: Vincent van Baar

Wie dit leest is alfabeet. De letter is van iedereen. De letter ontwikkelt zich continu. Een vrij onzichtbare bedrijfstak van letterontwerpers heeft er een volle baan aan. Nederland kent er veel en ze leveren tot ver over de grenzen. Letters zijn een exportproduct van betekenis. Technische vooruitgang is dikwijls de aanjager van nieuwe lettervormen, zo blijkt uit de geschiedenis.

ABC

De alfabeet is bekend met de letters van het alfabet. De volgorde, van A tot en met Z, is de standaard voor het ordenen en doorzoekbaar maken van grote hoeveelheden informatie. Niet alleen kunnen wij lezen en schrijven, ook kennen we de volgorde van het alfabet. Welbeschouwd zitten we goed in de materie. De letter is van ons allemaal.

LETTERVORM

De constructie van de letter kent de facto drie geometrische principes: haakse, schuine en gebogen lijnen. Zouden we vanuit deze constructieleer alleen lijnen tekenen, dan levert dat een naakte skeletletter op. De vorm van ‘de kledij’ is bepaald door gereedschappen, in eerste instantie de platte kwast, later de schrijfpen. Dikke streken, dunne streken en vloeiende overgangen.

LETTERONTWERP

Zodra het reproduceren van tekst industriële vormen aanneemt, rond 1450, ontstaat behoefte aan drukletters. Ten noorden van de Alpen wordt het Gotisch schrift als voorbeeld genomen, een hexagonale vormentaal die dichtbedrukte, donkere pagina’s oplevert. Ten zuiden omarmt men juist het Latijnse schrift met duidelijke stokken en staarten, ronde vormen en soepel verlopend contrast van dik naar dun. Afgeleid van vloeiend handschrift, is dit uiteindelijk de winnaar.

INNOVATIES

De drukkerij is een conservatieve bedrijfstak. Dat heeft te maken met behoeften, schaarste en kwaliteit van het materiaal. Loden letters worden per stuk gegoten. Investeringen zijn groot, dus afschrijftijden lang; een rem op innovatie. Verbetering van de inkten en de productie van gladdere papiersoorten in de 18de eeuw hebben gevolgen voor de vorm van de drukletter. Het contrast, het verschil tussen dunne en dikke lijnen neemt toe. In de 19de eeuw komt de houten biljetletter op voor de grotere formaten. Het stadsbeeld verandert. Steeds meer mensen komen in aanraking met letters. En dat vraagt weer om meer variatie waarmee de zender het ‘stemgeluid’ naar behoefte kan aanpassen.

In de Renaissance grijpen Italiaanse drukkers terug op deze kleine letter met stokken en staarten en combineren die met de Romeinse kapitalen om het begin van een regel te markeren of om titels te zetten. Het eerste echte ontwerp is de letter die eind 17de eeuw op bestelling van Louis XIV wordt getekend, de Romain du Roi. De eerste geconstrueerde drukletter met bovendien een nieuwe opvatting over contrast: groter dik/dun verschil op een meer verticale as.

LETTER BEVRIJD DOOR DE JUGENDSTIL

Eind 18de eeuw wordt de steendruk, de lithografie uitgevonden. Aanvankelijk omarmd door beeldend kunstenaars wordt rond 1880 het meerkleurenprocedé populair voor commerciële uitingen. Omdat de litho het domein van kunstenaars is, evenals het meerkleurig beeld, krijgen zij opdracht om affiches te ontwerpen. Daar moesten natuurlijk teksten op. De Jugendstil duikt overal op en geen lettervorm is meer heilig. Letters voegen zich naar contouren in de afbeelding. Ze worden uiterst dun of juist heel dik, organisch of juist geometrisch geconstrueerd. In de vorm van fraai gedrukte lettervoorbeelden worden de nieuwe, ongetemde lettervormen verspreid onder leerlingen van de snel in aantal toenemende ambachts- en kunstnijverheidsscholen. Na bijna vijf eeuwen door het drukkersgilde bewaakt te zijn, was dat nu het lettermonopolie kwijt. Ondanks de uitvinding van letterzetmachines eind 19e eeuw blijft de drukletter traditioneel van vorm. De techniek is nog steeds ‘heet’: gesmolten lood.

Een aantal variabelen is mogelijk binnen de geladen set: lettergrootte, spatiëring en regelafstand. Bijzondere optie: negatief spatiëren en negatieve regelafstand. Voor het eerst kan men letters tegen elkaar zetten of zelfs laten overlappen. Dat kon nu eenmaal niet in metaal.

ALLES OPNIEUW

De fotozettechniek betekent veel werk voor letterontwerpers. Lettervormen kunnen nu als tekening worden aangeleverd. Bestaande letters worden opnieuw getekend. Het tempo van letterproductie stijgt. 

Daarop volgt het belichten met een laserstraal die de letter opbouwt uit lijntjes. Weer is er werk voor letterontwerpers, de lettervorm moet digitaal gemaakt worden: ge-bitmapped. Zo kunnen minder vloeiende bochten trapvorming minimaliseren.

En dan komt de PC met als klap op de vuurpijl omstreeks 1985 ‘wysiwyg’: op beeldscherm is het echte zetwerk zichtbaar. Zetwerk verhuist naar de burelen van uitgevers en naar ontwerpstudio’s. Een hele bedrijfstak sterft een zachte dood, die van de loonzetter.

DE LETTER OPNIEUW BEVRIJD

De Apple Macintosh verovert vanaf midden jaren ’90 zo ongeveer alles wat met grafische productie te maken heeft. Het begint nog met pixelletters, zoals omstreeks 1985 – de Mac is net geïntroduceerd – te zien is in de vroegste nummers van Emigre magazine. Geïnitieerd door KABK-alumnus Rudy VanderLans, na zijn verhuizing van Den Haag naar Californië, is dit blad baanbrekend gebleken voor de democratisering van letterontwerp en het ontstaan van vele kleine letteruitgeverijen. Een revolutie, geholpen door Adobe die in dezelfde periode een nieuwe programmeertaal lanceert die lettervormen door middel van vectorpunten definieert in contour: PostScript. Iedereen kan nu fonts maken en, niet veel later, wereldwijd distribueren via internet.

HELE FAMILIE IN ÉÉN PAKKETJE

In het PostScript-tijdperk blijft sprake van gescheiden distributie van lettervarianten: regulier, cursief, mager, vet etc.; voor elk ‘gewicht’ is er een font. Voor typografie op webpagina’s moet voor elk lettergewicht een font opgehaald worden, wat de laadtijd vertraagt. In 2016 resulteert een machtige samenwerking van Apple, Microsoft, Google en Adobe in het ‘Variable Font’ model. Stel je een schuifregelaar voor die je van de meest magere lettervariant traploos brengt naar de meest vette. Gedurende de hele schuifbeweging blijft de lettervorm trouw aan het ontwerp. Ook animatie van letters op beeldscherm, waardoor sites merkbaar reageren op bewegingen van de gebruiker, is mogelijk. En dit alles met beduidend minder dataverkeer.

Overbodig te zeggen dat ook deze technische verworvenheid weer vele opdrachten – en ideeën – oplevert voor de letterontwerper. De letter kleedt zich voor de gelegenheid, ter plekke, en beweegt lenig, houterig of lost op in een wolk van lijntjes. De letterontwerper ontwerpt het uitgangspunt, maar de eindgebruiker heeft het laatste woord. Papier heeft het lettermonopolie definitief verloren aan het beeldscherm. *

Na twee jaar aan de KABK zette Hansje in 2000 haar studie voort aan de Rietveld waar zij les kreeg van Gerard Unger (1942-2018) die zij keurig meneer Unger noemde. Met enige schroom liet ze hem letterschetsen zien waarna hij haar aanspoorde er verder mee te gaan en haar zelfs vrij snel opdrachten bezorgde, tot haar eigen verbazing. Nog in de KABK-tijd woonde ze een lezing bij van LettError – Erik van Blokland en Just van Rossum – waardoor de gruwel voor het in haar ogen onbuigzame typovolk wat afnam; “Ik vond ze grappig”. Toen Just jaren later haar letterschetsen zag, en vroeg met welk programma ze die gemaakt had, antwoordt Hansje: “Gewoon, met Illustrator”. Waarop Just droogjes opmerkt: “Met jouw werk kan ik een heleboel”.

In 2016 meldde Eric van Eerdenburg zich, sinds 2000 voor MoJo directeur van Lowlands. De 25ste editie kwam eraan maar om nu gewoon maar verder te gaan? Dan liever als eenjarige. Op Pinterest componeerde hij een moodboard om zich een idee te vormen van de visuele kenmerken van de jongeling. De meeste beelden bleken van Hansje te zijn. 

Eerst dacht ze dat Eric “iets voor een vlag of zo” zocht. Nee: een hele nieuwe identiteit stond op het programma. Na een kennismakingstraject van een aantal dagen schetsen was er een favoriet, een ontwerp waarbij de lettervorm ontstaat door horizontale en verticale lijnen verschillend door elkaar te rijgen.

In het besef dat ze normaliter wel vier uur aan een lettervorm werkt, leek het Hansje niet echt een haalbare kaart om aan deze mega-opdracht te beginnen. Maar toen dacht ze weer aan de ontmoeting met Just destijds. Na een eerste afspraak, met weer datzelfde ontwerp op tafel, kwam al snel zijn repliek in de vorm van een geprogrammeerde versie van het door Hansje bedachte principe.

Inmiddels werkt een team, bestaande uit Hansje en een assistent, Just en voor de animaties Jurriaan Hos, aan de ontwikkeling van de stijl – voor elke editie op zoek naar andere accenten. Teksten ontstaan letterlijk uit achtergrondpatronen – al werkt het vanaf editie 22 weer iets anders. Hoewel de enorme tenten, banieren en schuttingen de meest zichtbare en bevredigende resultaten opleveren, gaat het gros van het werk zitten in de eindeloze reeksen posts die voor social media worden vormgegeven terwijl Jurriaan de animaties aanlevert voor de website die al sinds 1998 onder de hoede is van Fabrique.

Bij elkaar betekent Lowlands een enorme ontwerpopdracht waaraan door een relatief klein team het jaar rond gewerkt wordt onder art direction van Hansje. Hoe dat allemaal lukt? Hansje: “Just heeft mijn handschrift geïndustrialiseerd”. In 2019 werd Lowlands door de Dutch Design Awards genomineerd als kandidaat voor de beste opdrachtgever.

Het lettertype werd kort na de val van de muur in Berlijn bedacht en was echt een product van hereniging toen de West-side boy de East-side typemachine ontmoette. Voortaan bekend als LTR NCND, heeft het lettertype de sprong gemaakt naar naadloze interpolatie met nog lichtere en zwaardere gewichten aan de uitersten van de Variable Type schuif. Ook elementair Grieks en Cyrillisch zijn opgenomen en hebben dezelfde verhoudingen als de voorganger van NCND, wiens naam we hier niet kunnen noemen.

Peter Verheul verwierf de opdracht voor het ontwerp van twee series: RijksoverheidsSerif en RijksoverheidSans. De ‘strategie van de typografie’ mag inmiddels een (stil) succes genoemd worden getuige de nieuwe investeringen die de staat doet om tegemoet te komen aan nieuwe behoeften. Al geruime tijd werkt Verheul een Variable Font-versie uit, die voorziet in de behoefte aan een reeks nieuwe gewichten. 

* Het IBM Plexontwerpteam is een groep letterexperts van wereldklasse, afkomstig uit Oostenrijk, China, Kroatië, Duitsland, Israël, Japan, Korea, Letland, Libanon, Nederland, Polen, Roemenië, Spanje, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Naarmate het aantal nietLatijnse variaties groeit, zal het internationale team van letterontwerpers dat ook doen.

Dit artikel verscheen eerder in Dd Magazine #3.

Dd Magazine wordt kosteloos verspreid onder ontwerpers en bureaus die zijn aangesloten bij de BNO. Niet-leden kunnen het tijdschrift bestellen voor € 15 (incl. factuur en BTW, excl. verzendkosten), zolang de voorraad strekt.